door James Menkhaus

Ignatius als een op resultaat gerichte mysticus en de ignatiaanse spiritualiteit als een spiritualiteit met beide benen op de grond: kun je de regels van de Geestelijke Oefeningen toepassen op actuele kwesties, zoals migratie?

De eerste keer dat ik het migrantenstadje Immokalee in Florida bezocht, merkte ik op dat de sfeer er anders was dan in elders in de Verenigde Staten. De mensen, de dieren, de restaurants waren onmiskenbaar Latino, maar hoewel ik me anders voelde, voelde ik me ook op mijn gemak en welkom. Later hoorde ik dat “Immokalee” in de taal van de Seminole indianen “mijn huis” betekent.

Ik was in Immokalee met studenten van de John Carroll Universiteit op een praktijkstage om meer te weten te komen over het leven van migranten zonder papieren. Een hoogtepunt van de reis was een gesprek met John, een student. Terwijl we rondliepen, schoot een kind een bal over een hek en deze landde vlak voor John. Hij lachte naar de kinderen, pakte de bal en gooide deze terug. Toen richtte hij zich tot mij en sprak, recht uit zijn hart: “Dit zijn ook mensen.” Deze opmerking voegde op zich niet veel toe, maar liet tegelijkertijd een diepe theologische waarheid zien. Tien jaar later ga ik nog steeds met studenten naar Immokalee en hoop ik dat de Geest zijn werk doet en hen tot hetzelfde inzicht brengt.

In het huidige politieke klimaat van de VS is immigratie een heet hangijzer. Natuurlijk, de komst van Donald Trump zorgt voor olie op dit licht ontvlambare onderwerp, maar ook voor zijn presidentschap werd er al heftig over gedebatteerd. Wie maakt deel uit van de Verenigde Staten? Een land opgebouwd door immigranten en dat bekend stond als een “melting pot” van culturen, worstelt met zijn identiteit. Immigranten uit Mexico, Guatemala en Haïti in stadjes als Immokalee oogsten veel van het fruit en de groente die in de VS gegeten worden. Maar deze mensen zijn ook vaak de paria’s van een samenleving in beweging; hoewel ze hard werken, worden ze daar zelden eerlijk voor betaald en is hun behandeling vaak ver onder de maat.

In dit essay wil ik drie elementen uit de ignatiaanse traditie toepassen op de manier waarop in de VS – en elders in de wereld – wordt omgegaan met immigratie. Hoewel dit ook gedaan wordt in verband met de thema’s van de vier weken van de Geestelijke Oefeningen, wil ik hier focussen op de inleidende Aantekeningen. Ik doe dit om twee redenen. Op de eerste plaats denk ik dat inleidende discussies laten zien waar de VS op het ogenblik staat rond deze kwestie waarbij weinig vooruitgang te zien valt. Op de tweede plaats, net zoals de Aantekeningen een wegenkaart zijn met aanwijzingen voor begeleiders van de Oefeningen, zo kunnen, volgens mij, deze ook een routekaart zijn voor hen die aan het immigratiedebat willen deelnemen.

Vijfde aantekening: ruimhartigheid

De vijfde van de twintig aantekeningen die staan aan het begin van de Geestelijke Oefeningen adviseert dat retraitanten hun retraite beginnen met vrijgevigheid en bereidheid om de dingen te doen waar God hen toe roept. Het alternatief is ze te beginnen met een vaststaande conclusie waar weinig aan te veranderen valt. Ignatius: “Voor wie de oefeningen krijgt is het zeer bevorderlijk ze te beginnen met een groot en vrijgevig hart … (zodat) zijne goddelijke Majesteit zowel over zijn persoon als over wat hij bezit zal beschikken” (GO 5). Bij deze ruimhartigheid gaat het niet alleen over vrijgevigheid, maar ook over nederigheid. De bereidheid om deze ervaring mee te maken houdt een openheid in voor wat geopenbaard wordt en niet alleen het verlangen om bevestigd te zien wat al vaststaat. De retraitant dient bereid te zijn te gaan daar waar God hem leidt.

Bij veel van de kwesties van vandaag gaan zij die een invloedrijke positie hebben de discussies aan zoals een retraitant die weet hoe de retraite zal eindigen. Vooral in de politiek gaat het vaker over het tot zwijgen brengen van de oppositie dan over het goed naar deze te luisteren. In de VS is immigratie in het afgelopen jaar misschien het meest polariserende politieke onderwerp geworden. President Trump heeft aangekondigd een harde lijn te volgen tegenover hen die het land via de zuidelijke grens binnenkomen. Begin 2018 zette zijn overheid centra op waarin zij die grens wilden oversteken gevangen zitten. Video’s en foto’s van deze centra waren snel te zien op de sociale media.

Al snel zetten beide kanten hun hakken in het zand. Zij die zich uitspraken voor de centra – waarin kinderen van hun ouders gescheiden werden – wezen op de gevolgen die het niet naleven van de wet met zich meebracht. Attorney General Jeff Sessions citeerde uit de Bijbel om de overheidsacties te verdedigen: “Ik zou graag de duidelijke en wijze aanbeveling van de apostel Paulus uit zijn brief aan de Romeinen, hoofdstuk 13, willen citeren, waarin hij aanspoort om de wetten van de overheid te gehoorzamen omdat God deze heeft ingesteld als onderdeel van zijn plan.” Zij die een andere mening hadden, vergeleken deze politiek met de internering van de Joden in nazi-Duitsland. Het ontbreekt hier aan ruimte om in te gaan op hoe beide kanten overdrijven, maar het zal duidelijk zijn dat er geen dialoog is in een geest van vrijgevigheid. De extreme standpunten van beide partijen maken de dialoog onmogelijk.

De geest van ruimhartigheid roept op tot dialoog met een bereidheid vooraf om te geven. De boeddhistische monnik Thich Nhat Hanh stelt een weg voor naar dit type dialoog wanneer hij schrijft: “Geen argument, geen reden, geen blaam, alleen maar begrip. Wanneer je begrijpt en laat zien dat je begrijpt, dan ben je in staat om lief te hebben en zal de situatie veranderen.” Vaak zijn verwijten en beschuldigingen de reden waarom we een debat beginnen; Hanh vraagt ons om over onwrikbare standpunten heen te stappen naar de ander om zo te komen tot begrip. Ruimhartigheid tegenover de ander is het begin van echte dialoog.

Vijftiende aantekening: direct contact

Wezenlijk voor de dynamiek van de Geestelijke Oefeningen, en van de ignatiaanse spiritualiteit in het algemeen, is dat de liefhebbende God direct wil communiceren met zijn schepsels. Dit kun je terugvinden in de vijftiende aantekening van de Geestelijke Oefeningen en het vormt de basis voor succesvolle geestelijke begeleiding. Ignatius: “Wie de oefeningen geeft moet dus niet naar één kant afwijken of neigen, maar als de wijzer van een weegschaal in het midden blijven. Hij moet de Schepper in direct contact met zijn schepsel laten werken en het schepsel met zijn Schepper en Heer” (GO 15).

Dat deze aantekening zo belangrijk is, hangt samen met de vorm van de retraite. Ignatius legt uit: “Buiten de oefeningen is het geoorloofd en verdienstelijk” om anderen raad te geven, “Maar tijdens de geestelijke oefeningen, waar men op zoek is naar Gods wil, is het meer gepast en veel beter dat de Schepper en Heer zelf zich meedeelt aan de ziel die Hem genegen is” (GO 15). Het kan zijn dat een begeleider toegeeft aan de verleiding om de retraitant de ene of de andere kant op te duwen, maar vertrouwen in God en Gods liefde voor zijn schepsel zouden zwaarder moeten wegen dan deze verleiding.

Het geloof dat God in ons leven werkzaam aanwezig is en zijn liefde aan ons communiceert, is al moeilijk te begrijpen op spiritueel niveau laat staan op politiek niveau. Respect voor de menselijke waardigheid van iedereen zou centraal moeten staan in alle politieke debatten. Dit is speciaal het geval bij immigratie omdat de keuze voor een bepaald beleid direct van invloed is op individuele menselijke levens. De beslissing om mensen terug te sturen naar een gebied met ernstige conflicten of om een familie te splitsen, moet worden genomen met grote zorgvuldigheid. Hierbij dient bijvoorbeeld te worden afgevraagd hoe de waardigheid van de persoon het best kan worden beschermd.

Twee strafzaken in augustus 2018 laten zien hoe in de politiek mensen het symbool zijn geworden van een groep en niet worden gezien als individu. In de ene zaak werd Mollie Tibbetts, studente aan de Universiteit van Iowa, vermoord door een Mexicaanse immigrant zonder papieren. De rechtszaak bracht de hele VS in beroering vanwege de juridische status van de dader. De man in kwestie, Cristhian Bahena Rivera, die bekende schuldig te zijn, werd een symbool voor “illegale immigratie” en de noodzaak om mensen tegen te houden aan de zuidgrens.

In dezelfde week werd een man uit Colorado met de naam Christopher Watts in staat van beschuldiging gesteld vanwege de moord op zijn zwangere vrouw en twee kinderen. Deze blanke man uit de middenklassen verklaarde ook schuldig te zijn, maar werd, in tegenstelling tot Rivera, in de media niet afgeschilderd als een vertegenwoordiger van alle mannen met zijn achtergrond. Voor de duidelijkheid, beide misdaden zijn gruwelijk. De reactie van de mensen in het algemeen was echter om Rivera te behandelen als een symbool voor alle immigranten zonder papieren, of zij nu een misdrijf gepleegd hebben of alleen maar naar de VS gekomen zijn om hun familie te onderhouden. Beide mannen zullen berecht worden, maar de schande van Rivera’s misdaad zal zijn schaduw werpen over alle mensen die alleen maar hun culturele achtergrond met hem delen.

Uiteindelijk moeten we tijdens een dialoog nooit vergeten wie de menselijke persoon is in de ogen van God: een schepsel uit liefde geschapen. Niet dat deze overweging politieke beslissingen zou moeten dicteren, maar zij geeft wel een uitgangspunt voor de richting waarin deze zouden moeten gaan. Ignatius roept retraitanten op om de relatie tussen God en zijn schepsels te zien als de hoeksteen van de Geestelijke Oefeningen en dit zou ook aan de basis moeten liggen van een beslissing met betrekking tot de toekomst van mensen.

Achttiende aantekening: flexibiliteit

Wanneer we de dialoog aangaan met vrijgevigheid en denkend aan Gods liefde voor allen, kunnen we nog een derde aantekening toepassen op de immigratiekwestie. In de achttiende aantekening staat: “De oefeningen zullen worden aangepast aan de mogelijkheden van wie de geestelijke oefeningen willen doen” (GO 18). Ignatius geloofde dat aanpassing cruciaal is bij het doen van de Oefeningen omdat niet iedereen dertig dagen vrij kan maken om de volledige retraite te doen. Een dergelijke aanpassing kan ook nodig zijn wanneer je nadenkt over de manier waarop iemand de oproep van God vorm geeft. Iemand die zich geroepen voelt tot een leven van dienstbaarheid kan hier anders op reageren afhankelijk van leeftijd, financiële positie, familieomstandigheden en andere aspecten van de persoonlijke situatie.

Aanpassing is ook een belangrijk onderdeel van de ignatiaanse wereldbeschouwing. Missionarissen zoals Matteo Ricci waren bereid tot aanpassingen toen zij het christendom naar een nieuwe cultuur brachten. Leerkrachten moeten een instelling hebben die openstaat voor aanpassingen in hun scholen over de hele wereld om de ignatiaanse spirit levend te houden in een nieuw millennium. Aanpassing is iets anders dan je conformeren omdat de tijden nu eenmaal veranderen. Het is meer, zoals Vaticanum II, een uitnodiging van de Geest om deel te nemen aan een veranderende wereld. Aanpassing of innovatie is hard nodig in het immigratiedebat in de Verenigde Staten. Beide kanten hebben echter het gevoel dat ze vast zitten in hun standpunten. Maar er moet toch iets zijn dat ligt tussen enerzijds een land met open grenzen en anderzijds het volledig afsluiten van het land voor hen die naar binnen willen. Matteo Ricci werd geconfronteerd met een Chinese cultuur waarvan de geloofsovertuigingen hem volkomen vreemd waren en die hij probeerde te verenigen met christelijke principes. Een vergelijkbare vindingrijkheid zal van cruciaal belang zijn voor het vinden van oplossingen in deze kwestie.

Ik heb zelf geen antwoord, maar ik wil graag een voorbeeld geven uit de geschiedenis. In de jaren tachtig van de vorige eeuw stond president Reagan een vergelijkbaar probleem. Zijn antwoord was een amnestiewet in 1986 die het mogelijk maakte voor drie miljoen illegalen in de VS om een verblijfsvergunning te krijgen. Tijdens mijn bezoeken aan Immokalee ontdekte ik dat velen die daar een klein huis hebben dit bezitten dankzij Reagans amnestiewet. Veel van deze mannen en vrouwen nemen actief deel aan het economische leven van de stad. Zij worden niet behandeld als criminelen, maar als hardwerkende burgers, die belasting betalen en bijdragen aan het welzijn van het land. Dit wil niet zeggen dat de oplossing uit de huidige impasse een nieuwe amnestiewet is, maar duidelijk is dat er in 1986 vindingrijkheid nodig was om tot die beslissing te komen.

 “Dit zijn ook mensen.”

Tijdens mijn laatste bezoek aan Immokalee in het voorjaar van 2018 ontmoette ik een van mijn helden, Gerardo Reyes-Chavez. Hij was betrokken bij de oprichting in 1993 van de Coalition of Immokalee Workers. Deze groep zet zich in voor het respecteren van de rechten van de landarbeiders en dat hun loon meer in verhouding staat met hun harde werk. Reyes-Chavez vertelde ons dat hij als jongen opgroeide in Mexico en probeerde zoveel mogelijk te leren waarbij de wereld zijn klaslokaal was. Waar je ook gaat, je kunt altijd leren van je ervaringen. Hij herinnerde zich dit toen hij op de velden werkte, maar ook nu hij werkt als advocaat voor de rechten van de landarbeiders.

Zijn uitgangspunt is van groot belang voor onze tijd. Wat kunnen we van anderen leren zodat we een openhartige dialoog met hen kunnen aangaan? Hoe kunnen we de ander het respect geven dat hem of haar toekomt? Wat hebben we geleerd dat ons kan helpen om onze problemen op te lossen door aanpassing en vindingrijkheid? Dit zijn geen eenvoudige vragen en zij kunnen in dit essay niet worden beantwoord. Zij dienen nader te worden uitgediept in een wereld die behoefte heeft aan verzoening.

In zijn boek over deugdethiek, Go and Do Likewise, schrijft William Spohn over de evolutie van het gebed. Hij zegt dat kinderen God vaak vragen om bepaalde dingen waarbij ze hem zeggen wat ze willen. Wanneer zij opgroeien, verandert deze houding in luisteren naar God waarbij egocentrisme plaatsmaakt voor theocentrisme. Maar dit is niet de laatste stap. Deze bestaat uit het proces waarbij luisteren naar God verandert in zoeken naar sporen van God in ons dagelijks bestaan. Deze beweging brengt met zich mee dat de last die het stellen van de juiste vraag aan God van onze schouders wordt weggenomen. Misschien weten we niet alle antwoorden en zelfs niet alle vragen. Een wereld die volop in beweging is zou wel eens behoefte kunnen hebben aan mensen die niet zoeken naar antwoorden maar zoeken naar de liefhebbende God die in ons midden is, de God die klaarstaat om ons te leiden naar nieuwe situaties waarin dialoog mogelijk is, situaties waarin John’s opmerking volledig tot zijn recht komt: “Dit zijn ook mensen.”

uit: The Way, oktober 2018
vertaling: Wiggert Molenaar S.J.

De Amerikaan James Menkhaus heeft verscheidene artikelen geschreven over ignatiaanse spiritualiteit en actuele vraagstukken. Ook heeft hij retraites gegeven in Latijns en Noord-Amerika en in Afrika.