door James Martin, S.J.
door James Martin, S.J.
“Onderscheiding” is een kernbegrip in de ignatiaanse spiritualiteit en sleutel tot een juist begrip van Amoris Laetitia (2016) en van Franciscus’ benadering van pastorale zorg.
Een woord dat herhaaldelijk voorkomt in Amoris Laetitia, de exhortatie van paus Franciscus over de liefde in het gezin, is “onderscheiding”. In het dagelijkse taalgebruik is iemand die onderscheidt, iemand die waarneemt, herkent. “Tot de jaren des onderscheids komen”, betekent oud genoeg zijn om zelf te weten wat wel en niet mag. Voor een jezuïet betekent onderscheiding echter veel meer. Het is de kunst van het nemen van beslissingen in gebed waarbij specifieke spirituele oefeningen worden gedaan. De onderscheiding is geworteld in de Geestelijke Oefeningen, het klassieke handboek over gebed van Ignatius van Loyola, de stichter van de jezuïetenorde. Eigenlijk is één van de doelen van de Geestelijke Oefeningen mensen te leren over onderscheiding.
Onderscheiding betekent voor Sint-Ignatius je bewust zijn van dat God wil dat we goede beslissingen nemen, dat God ons helpt goede beslissingen te nemen – maar dat we vaak bewogen worden door tegengestelde krachten: krachten die ons in de richting van God duwen en krachten die ons van Hem wegtrekken. Iedereen die ooit een belangrijke beslissing nam, kent deze ervaring. Je voelt je heen en weer geslingerd door verschillende innerlijke krachten: egoïstische motieven tegenover genereuze, vrije versus onvrije en gezonde tegenover ongezonde afwegingen.
Onderscheiding is het vermogen om duidelijk te zien wat die krachten zijn; om ze te kunnen identificeren, wegen en beoordelen; en uiteindelijk om het pad te kiezen dat het beste aansluit bij Gods verlangens voor jou en voor de wereld. Het houdt rekening met de rijkdom en complexiteit van iemands leven en – nog belangrijker – neemt aan dat God actief is in het besluitvormingsproces. Zoals Ignatius zegt: “De Schepper (werkt) in direct contact met zijn schepsel” (GO 15).
Het is dus niet zo eenvoudig als het blindelings volgen van bepaalde regels en voorschriften. Onnodig te zeggen dat de evangelies en de kerkelijke leer essentieel zijn om het geweten te vormen, maar vooral in complexe situaties moet men ook vertrouwen op Gods ingevingen en werking in het hart van de gelovige.
Hoe onderscheid je? Er zijn veel oefeningen en methodes beschreven in de Geestelijke Oefeningen. Ik zal enkele algemene punten benadrukken.
Op de eerste plaats, probeer “onverschillig” te zijn – dat wil zeggen, vrij van alles wat je weerhoudt om Gods verlangens te volgen. Als je bijvoorbeeld onderscheidt of je een zieke vriend in het ziekenhuis bezoekt of niet omdat je bang bent ziek te worden, ben je niet “vrij”. Iets verhindert je goed te doen. “Onverschillig” betekent niet dat het je niets kan schelen, maar dat je vrij bent om Gods verlangens te volgen.
Ten tweede, vraag om Gods hulp. Onderscheiden doe je niet alleen. Je hebt Gods hulp nodig om het juiste pad te kiezen. Je moet ook nadenken over de evangelies en kerkelijke leer, als een manier om te beginnen met een goede basis. Dit alles gebeurt in de context van gebed. Maar het intellect is er ook volledig bij betrokken. Zoals jezuïeten zeggen: “Vertrouw op je hart, maar gebruik je hoofd.”
Ten derde, weeg de verschillende “bewegingen” om te zien welke van God komen en welke niet. Voor iemand die vorderingen maakt in het spirituele leven, zegt Ignatius, zal de “goede geest” steun, aanmoediging en gemoedsrust brengen. Denk aan iemand die besluit een andere persoon te vergeven en een gevoel van vrede voelt wanneer hij erover nadenkt. Het tegenovergestelde geldt voor de “boze geest”. Die geest veroorzaakt “knagende angst” en werpt “valse obstakels” op die ontworpen zijn om iemands spirituele vooruitgang te belemmeren. Meestal manifesteert dit zich als de stem van het egoïsme. In het geval van de persoon die een ander wil vergeven, zal de “boze geest” zeggen: “Als je vergeeft, zullen mensen je als een deurmat zien!”
Interessant is, zegt Ignatius, dat voor iemand die van goed naar slecht gaat in het spirituele leven, de situatie omgekeerd is. De “goede geest” is niet bemoedigend, maar maakt je wakker met een schok – een steek van het geweten. De “boze geest” echter moedigt slecht gedrag aan. “Maak je geen zorgen. Blijf stelen van je bedrijf. Iedereen doet het.” Iemand met ervaring in onderscheiding wordt al snel bedreven in het identificeren van deze vaak subtiele bewegingen in zijn of haar hart.
Ten vierde, als er geen duidelijk antwoord is, vertrouw dan op andere praktijken. Je zou je iemand kunnen voorstellen in dezelfde situatie als jij, en kunnen nadenken over welk advies je die persoon zou geven. (Dat kan helpen de invloed van onze eigen zelfzuchtige verlangens in het onderscheiding te verminderen.) Of stel je voor wat je Jezus zou willen vertellen bij het laatste oordeel. (Dat werkt niet altijd, maar kan voor complexe ethische beslissingen verhelderend zijn.) Of bedenk hoe je je beslissing op je sterfbed zou beoordelen. (Dit kan helpen prioriteiten te stellen voor wat het belangrijkste is in je leven.)
Ten slotte, na een goed onderscheidingsproces, zul je een gevoel hebben van wat Ignatius “bevestiging” noemt, van “het is goed”. Het voelt alsof jouw verlangens en die van God op dezelfde golflengte zitten – en dat is ook zo. Dit brengt vrede.
De exhortatie van de paus is gericht tot gezinnen en individuen, maar ook tot pastores en anderen die mensen helpen hun geweten te vormen. Niet elke persoon of voorganger zal gebruik maken van alle traditionele onderscheidingsmethoden. Maar voor zowel individuen als voorgangers is het algemene perspectief dat onderscheiding biedt – dat God ons wil helpen goede beslissingen te nemen en dat we door aandacht te schenken aan ons hart, we Gods stem kunnen horen – in elk geval nuttig.
Amoris Laetitia spreekt herhaaldelijk over onderscheiding en geweten. Het herinnert ons eraan dat, hoewel regels belangrijk zijn, in een pastorale omgeving iets anders nodig is en dat je daarop kunt vertrouwen: Gods genadige activiteit in het hart van gelovigen, die hen helpt goede, gezonde en levengevende beslissingen te nemen.
In de Verenigde Staten is de auteur een bekende persoonlijkheid die via de verschillende media veel publiceert over ignatiaanse spiritualiteit waarbij hij controversiële onderwerpen niet ontloopt. Een voorbeeld hiervan is zijn boek Een brug bouwen (Adveniat, 2018) over de katholieke kerk en de LHBT-gemeenschap.
uit: America, the Jesuit Review, 7 april 2016
Vertaling en bewerking: Wiggert Molenaar S.J.
Bekijk alle artikelen van Cardorner