Jezuïet Bill Clarke vraagt voorafgaand aan een retraite de bomen in de tuin wat hij tegen de pelgrims zal zeggen. Steeds geven ze heel duidelijke antwoorden. Retraitebegeleider Yvonne Prowse neemt dit ritueel over: “de eerste gebedsoefening is het vinden van een boom op het terrein die bereid is je te adopteren”.

door Yvonne Prowse

Het is vroeg in de herfst. De bladeren van de esdoorns beginnen te verkleuren in schitterend rood, oranje en goud. Het lijkt alsof zij zingen in de zonneschijn wanneer pater Bill Clarke S.J. met hen gaat bidden. Bill bereidt zich voor om retraitanten die de Geestelijke Oefeningen komen doen te verwelkomen. Hij bereidt zich ook zelf voor om met hen over de scheppende liefde van God te spreken – het grote liefdesverhaal van God en het universum dat ook ieder van ons omvat. Veel retraitanten hebben een verre reis moeten maken voor deze gewijde tijd. Allemaal brengen ze diepe verlangens en behoeften mee. Daarom vraagt Bill aan de bomen wat hij tegen deze pelgrims moet zeggen. Tot zijn verrassing lijken de bomen een heel duidelijk antwoord te geven: Zeg hen dat we van hen houden!

Dit voorval vond vele jaren geleden plaats. Het was zo tastbaar dat Bill het volgende jaar opnieuw naar de bomen ging, en het jaar erop weer. Elke keer leken de bomen te antwoorden. Het tweede jaar stond Bill tussen de bomen en hoorde hij de wind fluisteren in de takken terwijl zij meewaaiden met het ritme ervan. Het leek alsof de bomen zeiden: Zeg hen dat zij moeten luisteren en dat zij zich moeten laten bewegen door de Geest. Een andere keer regende het zachtjes; de boodschap van de bomen voor de retraitanten was toen: Wees aanwezig en laat Gods genade, Gods liefde, als regen over je heen stromen en je doordrenken.

Bidden met de schepping

Velen die de ignatiaanse spiritualiteit omarmen, zijn gewend om hun verbeeldingskracht te gebruiken wanneer zij bidden met de Schrift en luisteren naar Jezus of een heilige die rechtstreeks tot hen spreekt in een evangeliepassage. We zijn minder gewend om te bidden met ons verbeeldingsvermogen wanneer we bidden met de schepping – Gods eerste en voornaamste openbaring. Dat is nu precies wat Bill deed en hoe wij de Geestelijke Oefeningen beginnen in Loyola House, het bezinningscentrum in Guelph, Ontario. Gedurende de voorbereidingsdagen, wanneer de retraitanten landen, starten we met een contemplatieve rondleiding over het domein gevolgd door een inleiding van Bill. Dan komt de eerste gebedsoefening: het vinden van een boom op het terrein die bereid is je te adopteren. Het kan ook zijn dat een rots, een vogel, een helling of een bocht in een beekje bereid is om zich over je te ontfermen, je te helpen om aandachtig te luisteren naar Gods liefdeslied. Vaak zeggen retraitanten dat niet zozeer zij hun boom kozen, maar dat de boom hen scheen te kiezen. Zij hebben het gevoel dat God hen zoekt en vindt – een ervaring die hen diep raakt. Daarom keren zij steeds opnieuw terug naar hun boom, waarbij zij merken dat deze hen en hun gebed ondersteunt tijdens de hele retraite.

In de spiritualiteit van veel mensen speelt de natuur een belangrijke rol – of dat nu erkend en benoemd wordt of niet. Denk aan de gevoelens van vrede en hoop die opwellen wanneer we kijken naar een zonsondergang of wanneer we in de tuin werken. Retraitanten die me komen opzoeken voor geestelijke begeleiding, in het kader van een retraite of in het dagelijkse leven, moedig ik aan om hier aandacht aan te besteden.

Theologie is noodzakelijkerwijs ecologisch

Pater-jezuïet en korstmossenspecialist John McCarthy schreef: “Tegenwoordig realiseren we ons dat ‘theologie noodzakelijkerwijs ecologisch is’ en dat ‘ecologie overduidelijk een theologische natuur heeft’. Met andere woorden: de manier waarop wij over God denken, kleurt onze blik op de wereld en voor de gelovige kan de wereld niet los gezien worden van het Godsmysterie.”

In onze gebeden en dienstwerk in Guelph komen natuur, wetenschap, theologie, spiritualiteit en de Heilige Schrift elkaar tegen en lopen door elkaar. De baanbrekende en toegankelijke theologie van wijlen Denis Edwards, diocesaan priester uit Australië, was hierbij cruciaal. Hij vertelt in zijn boek Ecology at the Heart of Faith het veertien miljard jaar durende verhaal van de geboorte en ontwikkeling van het heelal met een biddend hart en een geest die de Heer prijst. Het beroemde werk van Elizabeth Johnson was velen van ons in Noord-Amerika tot gids. Kenmerkend voor haar theologie is dat ze de Schrift openbreekt en bepaalde aspecten, die tot nu toe verborgen waren, onthult. Een voorbeeld met betrekking tot de proloog van het Johannesevangelie:

In de oorspronkelijke Griekse versie staat niet dat het Woord mens (anthropos) wordt, maar vlees (sarx) – wat veel meer inhoudt… Het Woord dat vlees werd, is onderdeel van het grote geheel van de kosmos… Gods Woord verklaarde zich solidair niet alleen met de mensheid, maar met de hele biofysische wereld. Op die manier verleent de incarnatie, een compacte en specifieke uitdrukking voor de liefde van God reeds in de schepping uitgestort, waardigheid aan de hele aardse werkelijkheid.

Zowel Johnson als Edwards waren sterk beïnvloed door Karl Rahner. Zij maken de leerstellingen van de synodes van de oude kerk toegankelijk en roepen theologen op om in te haken op ecologische kwesties. Mijn collega’s en ik staan ook onder invloed van Thomas Berry en, natuurlijk, Teilhard de Chardin.

Groet de vogels en de bloemen

In conferenties en gebedsoefeningen noem ik heiligen en mystici uit de christelijke traditie die zich sterk betrokken voelden bij de schepping. Zo nodig ik retraitanten uit om de vogels en de bloemen te groeten, net zoals Franciscus van Assisi dat deed. Wanneer je hen hallo zegt of “Geprezen ben je broeder Zon. Ik ben blij je te zien na zoveel grijze dagen”, dan kom je daarmee in een geheel andere relatie te staan. Het is niet de bedoeling om alles antropomorfisch te benaderen, maar om te komen tot een “ik-jij” verhouding in plaats van een “ik-het” verhouding met de gebruikelijke utilitaristische associaties.

Zodra we hallo zeggen, kunnen we dieper geraakt worden. Gebruik makend van een oefening van ecopsycholoog Joanna Macy nodig ik retraitanten uit om te luisteren naar een bepaald wezen. Nodig een schepsel al biddend uit om je verbeelding binnen te treden. Leg niet van tevoren vast welk schepsel; sta een schepsel toe jou te kiezen. Eenmaal daar, probeer dan rustig zoveel mogelijk op te merken. Luister met de oren van je verbeeldingsvermogen wanneer het tot je spreekt. Laat het deze twee zinnen afmaken: “Ik ben…” en “Ik wil dat je weet…”. Toen ik deze oefening voorstelde tijdens een achtdaagse ecoretraite kwam pater Bill een prachtige vlinder tegen. De vlinder wilde Bill laten weten dat hij bang was bij het vooruitzicht dat zijn soort zou uitsterven. Bill werd tot tranen toe bewogen; hij is deze ontmoeting nooit vergeten.

Heb je er ooit over nagedacht hoe God je zegent in en door zijn schepping: door je band met je lievelingshuisdier, indringende momenten in de vrije natuur, de vreugde bij het versgebakken brood, gezellig samen eten met vrienden? Bidden met je eigen leven is wijdverbreid onder ignatiaans gevormden in Noord-Amerika. Ermee bidden, met een speciale nadruk op de schepping, heeft veel mensen tot een diepere connectie met de natuur gebracht.

Jezus’ nauwe verbondenheid met de natuur

We kunnen ook bidden met Jezus en zijn speciale band met de natuur. Dit helpt je te groeien zowel in je relatie met de schepping als met Jezus. Jezus stond immers in nauwe verbondenheid met de natuur; denk aan hoe Hij in zijn parabels spreekt over graan, wijngaarden, mosterdzaad… Hij vastte gedurende veertig dagen in de woestijn – ik moedig mensen die hiermee bidden aan om op te merken hoe de woestijn was. Jezus genas iemand van zijn doofheid door zijn speeksel en modder te gebruiken. Hoe was zijn verhouding tot de aarde dat Hij op deze manier modder gebruikte? Verklaart dit misschien gedeeltelijk hoe Hildegard van Bingen tot het volgende inzicht kwam: “Toen het Woord van God weerklonk, verscheen dat Woord in heel de schepping, en de klank ervan was het leven in de hele schepping”? Jezus ontmoette de Samaritaanse vrouw bij de put en sprak van levengevend water – we kunnen ook met water bidden. In een andere oefening met de naam Bowl of Tears, gebaseerd op een oefening van Macy, bidden we aan de hand van verdriet. Terwijl we onze handen in een kom water dopen benoemen we waarover we treuren en vertrouwen we verlies en leed hoopvol toe aan God.

Ik deed de Geestelijke Oefeningen midden in de winter nabij een woeste, rotsachtige kust. Toen de Vierde Week eraan kwam en ik de vreugde van de verrijzenis begon te voelen, ging ik, alvorens te contempleren hoe de verrezen Christus aan zijn moeder verscheen, naar de grote rotsen. Ik herinnerde me de woorden van Jezus toen Hij Jeruzalem binnenreed voor het Paasfeest en hem gevraagd werd de juichende menigte tot stilte te manen. Hij antwoordde toen: “Ik zeg u, als zij zwijgen, zullen de stenen schreeuwen” (Lc 19,40). Ik bedacht dat deze stenen, die al sinds duizenden jaren onderdeel van de planeet zijn, hem kenden en wisten van zijn verrijzenis. Wat “kennen” en “weten” in het geval van stenen betekent, weet ik niet precies, maar zij waren er wel op een of andere manier getuige van. Zo stond ik ’s ochtend vroeg in de zilte wind te bidden op de ruige rotsen terwijl ik me de verrijzenis innerlijk eigen maakte; erop vertrouwend dat Gods schepping hier ook deel aan had. Dit hielp me om me open te stellen voor de waarheid dat in Christus “alles geschapen (is) in de hemel en op de aarde (…) en alles bestaat in Hem” (Kol 1,16-17).

Bidden met de schepping? Bidden Onderweg maakte de mooie podcastretraite: De schepping en ik.

bron: The Way, 61/1 (januari 2022)

vertaling: Wiggert Molenaar S.J., m.m.v. Rita Vandevyvere

Dit artikel verscheen in Cardoner, het tijdschrift over ignatiaanse spiritualiteit.

Yvonne Prowse werkt al meer dan dertig jaar binnen het kader van de ignatiaanse spiritualiteit: als geestelijk begeleidster, supervisor, docente en directeur van het retraitehuis van de jezuïeten in Guelph, Canada. Leven volgens het evangelie betekent voor haar ook sociale betrokkenheid: zo zet zij zich in voor daklozen, sociale rechtvaardigheid en interreligieuze dialoog.