Onder de commentaren op de Geestelijke Oefeningen van Ignatius neemt The Spiritual Exercises Reclaimed een bijzondere plaats in. De auteurs, drie Amerikaanse religieuzen, hebben een degelijk handboek afgeleverd, waaraan uitgebreid wetenschappelijk onderzoek en tegelijk veel praktijkervaring ten grondslag liggen. Nochtans is dit boek niet op de eerste plaats een commentaar op de tekst van de Geestelijke Oefeningen of een handboek om deze oefeningen te geven – al is het dat óók, en in dat opzicht zelfs zeer de moeite waard. Maar de auteurs willen vooral een sinds lang bestaande wanverhouding herstellen en nieuwe perspectieven openen. De interpretatie van de Geestelijke Oefeningen is in het verleden in hoofdzaak een jezuïetenaangelegenheid geweest. De ervaring van vrouwen, zowel bij het doen als bij het geven van de Oefeningen, is voor het grootste deel buiten beeld gebleven. Het is de overtuiging van de auteurs dat dit een verarming is, niet alleen voor de vrouwen, maar evenzeer voor de mannen. De kerk is een stuk armer zonder de rijkdom en de gaven van de vrouw. Katherine Dyckman, Mary Garvin en Elizabeth Liebert belichten de tekst van de Geestelijke Oefeningen als vrouwen en samen met andere vrouwen. De ervaring van de (Noord-Amerikaanse) vrouw is de lens waardoorheen zij naar de Geestelijke Oefeningen kijken. Door de eeuwen heen hebben ook talloze vrouwen in de Oefeningen een weg naar God gevonden, maar hun ervaringen kwamen in de interpretatiegeschiedenis niet of nauwelijks aan bod. De auteurs van dit boek willen de Geestelijke Oefeningen opnieuw voor vrouwen opeisen (“The Spiritual Exercises Reclaimed”) en ze zodanig herinterpreteren dat iedereen erdoor verrijkt wordt.

The Spiritual Exercises Reclaimed stelt zich consequent op het standpunt van het feminisme. Niet het radicale feminisme, dat zich afvraagt of in de overgeleverde vormen van religie en spiritualiteit voor hedendaagse vrouwen überhaupt nog iets bruikbaars zit, maar een milder reformfeminisme, dat bepaalde aspecten waardevol blijft vinden en op zoek gaat naar een nieuwe benadering van symbolen, riten en verhalen. Overeenkomstig nummer 22 van de Geestelijke Oefeningen proberen de auteurs altijd de mening van Ignatius te “sauveren”. Ze beginnen elk gedeelte van hun boek met een lijstje problemen én mogelijkheden. Niet alleen: waar hebben vrouwen het moeilijk mee, maar ook: waar kunnen de Geestelijke Oefeningen vrouwen helpen op hun geestelijke weg. Ignatius was een man van zijn tijd, doordrenkt van de waarden en opvattingen van een patriarchale cultuur. Maar dat wil niet zeggen dat de Geestelijke Oefeningen voor (hedendaagse) vrouwen onbruikbaar zijn. De auteurs blijven niet steken in kritiek op vormen van mannelijke overheersing, maar wijzen ten overvloede op elementen die ook voor vrouwen bevrijdend kunnen zijn (“Uncovering Liberating Possibilities”).

Op deze manier en met veel kennis van zaken worden alle onderdelen van de Oefeningen doorgelicht. De drie schrijfsters beschikken over een brede kennis van psychologie, theologie, vrouwenstudies, pastoraat en geestelijke begeleiding. Hun uitspraken zijn doorgaans wijs en genuanceerd. De problemen en voorbeelden zijn soms wel wat Amerikaans. En ja, als mannelijke lezer ontdek je dat je je door het exclusieve – in dit geval vrouwelijke – taalgebruik toch wel wat uitgesloten voelt.

Van sommige struikelblokken vraag ik me af of ze niet evengoed voor mannen gelden als voor vrouwen. “Doodzonde en dagelijkse zonde en verhalen over het vuur van de hel zijn het tegendeel van mijn geloof in een liefhebbende en barmhartige God” (blz. 153). De taal en beeldspraak van de meditatie over de Oproep van de Koning is “weerzinwekkend”. “Veel vrouwen verwerpen het militaristische taalgebruik en de onderliggende begrippen: gehoorzaamheid aan een aardse koning, ongelovigen onderwerpen, delen in de overwinning, een goede onderdaan of een onwaardige ridder zijn voor een eeuwige Koning die heel de wereld en al zijn vijanden wil onderwerpen” (blz. 191-192). Dezelfde kritiek geldt de Twee Standaarden. “Elke keer als ik over de Twee Standaarden hoor spreken, wil ik het uitschreeuwen”, zegt een vrouw die de voorstellingswereld van deze oefening verafschuwt (blz. 196). Veel mannen zullen deze kritiek onderschrijven en, zoals de auteurs van dit boek, op zoek gaan naar manieren om de diepere waarheid in de tekst van Ignatius te ontsluiten voor hedendaagse gelovigen. Andere punten van kritiek raken aan moeilijke bijbelse en theologische vraagstukken: Christus als het weerloze offerlam, de mannelijkheid van Christus, het model van Jezus als dienaar enz. De Richtlijnen voor een waarachtige kerkelijke gezindheid, het “meest problematische” hoofdstuk van de Geestelijke Oefeningen, worden uitvoerig behandeld. Als men ze in hun historische context probeert te verstaan, blijken zelfs deze richtlijnen hun nut te hebben voor vrouwen van de 21^e eeuw.

Je kunt The Spiritual Exercises Reclaimed lezen als een voortreffelijke commentaar, of als een interessante feministische herinterpretatie van de Geestelijke Oefeningen. Maar je kunt je er ook door laten bevragen. Van veel dingen dacht ik bij mezelf: “Zo’n vaart zal het wel niet lopen”, of: “Dat is nu toch wel overdreven.” Is dit mannelijke vooringenomenheid? Praat ik mezelf aan dat er geen probleem is? Of is het toch allemaal wat Amerikaans? Hoe dan ook, een commentaar als deze kan mij als jezuïet in elk geval helpen om – zoals de 34^e Algemene Congregatie het vraagt in haar decreet over De jezuïeten en de vrouw in kerk en samenleving – “aandachtig en moedig naar de ervaring van de vrouwen te luisteren” (decreet 14, nr. 12).

Pieter-Paul Lembrechts S.J.

Katherine Dyckman, Mary Garvin & Elizabeth Liebert,
The Spiritual Exercises Reclaimed. Uncovering Liberating Possibilities for Women,
New York/Mahwah N.J., Paulist Press, 2001, 366 p.