door Michael Bordt S.J. 

Ignatiaanse spiritualiteit voor leidinggevenden, voorbeeld van een aanbod voor een specifieke doelgroep.

Als vertegenwoordigers van de kerk zich uitspreken over maatschappelijke vragen, o.a. over vragen betreffende de economie, dan gaat het meestal over moraal, over de vraag wat juist is, of nog eerder, wat fout is. Misschien is dat niet altijd verkeerd, maar het gevaar dreigt wel dat in het eigentijdse denken een vertekend beeld van de christelijke boodschap onderstreept wordt. Alsof de wezenlijke kern van het christendom bestaat in moraal, in ethiek en alsof de kerk eigenlijk alleen maar een verbeteringsinstituut voor het morele zou zijn.

Maar wie de brieven leest die door Ignatius, de stichter van de jezuïetenorde, geschreven zijn aan de toenmalige politici en economisch leidinggevenden, zal tot zijn verrassing kunnen vaststellen hoe weinig er in die brieven sprake is van moraal of ethiek. Ignatius stelt geen eisen. Hij zegt niet wat goed of fout is, maar wijst de mensen aan wie hij schrijft heel knap op de kern van het evangelie, op hun relatie tot Jezus Christus. Het antwoord op de vragen waarmee de toenmalige leidinggevenden hem benaderden, is voor Ignatius altijd gelegen in de persoonlijke relatie met Christus of, zoals we dat tegenwoordig liever formuleren, in een christelijke spiritualiteit.

Startpunt: ignatiaanse spiritualiteit

Nu maakt het wel een verschil of iemand een openbare dialoog voert dan wel persoonlijke brieven schrijft. Toen wij echter aan de Hogeschool voor Filosofie van München in 2011 het Instituut voor Filosofie en Leiderschap oprichtten en vervolgens een begin maakten met het aanbieden van begeleiding, van workshops en van voortgezette cursussen voor leidinggevenden in topfuncties, werd ons al snel duidelijk dat we met wat we te bieden hadden niet wilden aanknopen bij moraal en ethiek, maar bij de ignatiaanse spiritualiteit. De vraag die wij stelden was vooral deze: hoe men in aanvulling op de filosofie ook nog elementen – methoden die door Ignatius in de Geestelijke Oefeningen waren ontwikkeld – vruchtbaar zou kunnen maken voor leidinggevenden. En we stelden ook de vraag hoe wij jezuïeten zelf ons tot leidinggevenden ontwikkelen.

Een belangrijke impuls voor ons werk vinden we daarbij in de contemplatieve retraites die worden aangeboden in Stille in Wien, gevestigd in het Kardinal König Haus. Daar leert de retraitant christelijk te mediteren. In de diepte van zijn hart leert hij voor God te zwijgen, zich door Hem te laten aanraken en zijn innerlijk helemaal op Hem te richten. Daartoe overweegt hij geen Bijbelteksten, hij “doet” niets. Hij is er alleen maar. Voor God. En dat is helemaal niet zo eenvoudig want de stilte om je heen maakt dat je het lawaai binnen in je des te sterker hoort. Een hulpmiddel daarbij is het ademen want de meditatieoefeningen bestaan hierin dat men met aandacht let op de eigen adem. Je aandacht dus richten op hoe in jezelf iets op een volkomen natuurlijke manier plaats vindt: inademen en uitademen, terwijl je daar in het leven van alledag helemaal geen aandacht aan geeft. Dat het waarnemen van de adem je er toe kan brengen je met je hele wezen steeds dieper over te geven aan de liefde van God en in die liefde te leven, dat kan wel een beetje vreemd overkomen bij christenen, mannen en vrouwen, voor wie godsdienst vooral een rol speelt in de zondagse vieringen. Maar als je denkt aan het kerklied “Ik sta voor U in leegte en gemis”, dan wordt deze ervaring erg mooi verwoord in de laatste regel:  “U bent mijn adem, als ik tot U bid”.

De contemplatieve meditatieoefeningen zijn een goed voorbeeld van datgene wat we in de workshops door willen geven. Natuurlijk gaat het ons daarbij niet om godsdienst met alles wat daarbij hoort – het instituut, het dogma, de christelijke ethiek, de liturgie. Het gaat om de spiritualiteit die zowel binnen een godsdienst als daarbuiten te vinden is. Proberen stil te worden, je aandacht richten op je eigen adem, dat kan ook iemand die bij geen enkele godsdienst hoort of die het zelfs verkeerd vindt godsdienstig te zijn.

Authentiek leiderschap

Dat de directieleden van grote ondernemingen überhaupt bereid zijn om aandacht te schenken aan dergelijke meditatieoefeningen en daarmee ook aan zichzelf, aan hun eigen innerlijke lawaai, kan men beter begrijpen als men weet dat het onderzoek naar leidinggeven ondertussen het volgende inzicht heeft bereikt: het eigenlijke instrument om leiding te kunnen geven is de eigen persoonlijkheid van de topmanager. Authentic leadership heet het kader waarbinnen het onderzoek naar vragen over leiderschap zich momenteel afspeelt. Wat de eis dat leiderschap authentiek dient te zijn precies inhoudt, dat blijft dikwijls nogal vaag – daar is nog een heleboel werk te verzetten. Maar duidelijk is dat hij steeds meer diegene dient te zijn die hij wezenlijk is wanneer hij een vrije mens wil zijn. Iemand die leiding geeft in een toppositie moet bij zichzelf thuis zijn en vertrouwd met wie hij is en zichzelf heel goed kennen, want wie een grote verantwoordelijkheid draagt voor andere mensen maar niet weet wie hij zelf is en dus niet weet wat hem beweegt en drijft, wat in hemzelf de sterke en zwakke kanten zijn waaraan hij aandacht moet geven, niet weet hoe hij met zichzelf omgaat, die zal andere mensen niet echt verantwoord kunnen leiden. Wie, omdat hij voor zichzelf een raadsel is, niet in staat is zichzelf in het leven te oriënteren – hoe zal die aan andere mensen oriëntatie kunnen geven?

Dat zal alleen maar lukken wanneer je jezelf begrijpt en waarneemt. Daarom bestaat de kern van onze cursussen ook in oefeningen en impulsen om jezelf waar te nemen en over jezelf na te denken; en de beste oefening om jezelf waar te nemen is de meditatie, het waarnemen van de eigen adem. Mindfullness meditation heet dat tegenwoordig in de context van de economie en de aangepaste oefeningen in aandacht worden als een heel nieuwe methode ontdekt. “Contemplatieve meditatie” heet dat in een christelijke context; iets wat al jaren lang in praktijk wordt gebracht. Een spannend raakvlak waar twee wel erg verschillende werelden elkaar ontmoeten. Ook al omdat op die manier een willekeurige deelnemer aan een contemplatieve retraite nog wat kan leren van de existentiële ernst die mensen uit de wereld van de economie er toe brengt met mediteren te beginnen.

uit: Mitteilungen der Österreichischen Jesuiten, 2015/4

vertaling: Peter van Gool S.J.

 De Duitse pater Michael Bordt – geboren in 1960 en ingetreden in de jezuïetenorde in 1988 – doceert filosofie en esthetiek aan het Institut für Philosophie und Leadership in München.